De hervormde kerk van Oosterlittens is in de vroegere katholieke tijd (tot 1580) gewijd aan de Heilige Margaretha en is gesticht zo rond de 12e eeuw. In de 14e eeuw is het gebouw vergroot. Het kerkgebouw, dat hoofdzakelijk uit baksteen is opgetrokken, bestaat uit een schip en een halfrond gesloten koor, aan de noordzijde is een sacristie gebouwd (15e eeuw).
In de katholieke tijd werd alles wat bij de mis, vesper of processie gebruikt moest worden, bewaard in de sacristie. En verder was de ruimte beschikbaar als kleedkamer van de geestelijken. Tegenwoordig wordt de bovenste kamer als consistorie gebruikt, de ruimte daaronder is een bergplaats. In het schip en koor bevinden zich overblijfselen van tufstenen muurwerk uit de 12e eeuw en dichtgemetselde Romaanse vensters. Dit is allemaal nog duidelijk te zien aan de buitenkant van de muren. Aan de noordmuur is tevens te zien dat de kerk in de loop der jaren geleden heeft. Door de verschillende delen metselwerk o.a. belangrijke delen tufsteen, lijkt de muur op een lappendeken. Daar bevindt zich ook een zgn. Noormannenpoortje in een omlijsting van profielsteen, dit is rond 1750 dichtgemetseld. In de zuidmuur bevindt zich een ingang van bak- en zandsteen met een engelenkopje en het jaartal 1665.
Het Angelusklokje
Op het dak is een dakruiter geplaatst waarin het Angelusklokje hangt. Het bedeklokje riep de gelovigen op tot Angelus, een drieledig gebed dat in de morgen en s ‘middags om 12 uur en in de avond om 6 uur werd gebeden. Het kleine torentje waaide tijdens een storm in 1969 van de kerk. Timmerman Klaas Gaasterland maakte een nieuw torentje (handwerk!) dat in november 1971 werd geplaatst. In de zuidelijke kerkmuur herinnert een gedenksteen aan dit feit. Het in de oorlog gevorderde klokje werd niet terug gevonden, maar toen het torentje hersteld werd is er een oude scheepsbel in gehangen. Dit klokje doet iedere zondag dienst bij de het aanvangen van de eredienst.
Het interieur
Het huidige interieur, zoals banken en lambriseringen dateert voor het overgrote deel uit eind 1753 begin 1754. Het is een voorbeeld van kerken met een traditioneel protestantse inrichting. Daarin vormt de kansel het centrale punt. Deze werd gemaakt door dorpstimmerman Wiebe Harmens. Door de vernieuwingen in de kerk konden kerkdiensten 11, 18 en 25 november en 2 december 1753 niet doorgaan.
De preekstoel
De nieuwe preekstoel werd 4 december in de kerk opgesteld. “Zo heeft ds. Henricus Grevenstein den zelve voor den eersten maal beklimmende, om vandaar Godts woord te verklaren den negenden december op de namiddag bij die gelegenheid eene uitgebreide leerrede gedaan over Nehemia 8 : 5-7.”
Door houtsnijwerk zijn op de hoeken bloem en bladfestoenen aangebracht, daar onder bevinden zich adelaars. Het voorpaneel is versierd met barok ornamentswerk. De vier andere panelen dragen de vrouwenfiguren Geloof, Hoop, Liefde en Gerechtigheid.
De trappaal wordt bekroond door een leeuw met een schildje en het jaartal 1755. Bijzonder zijn de engelenkopjes tegen de onderkant van het klankbord. Gesneden adelaars flankeren het ruggenschot. Om de preekstoel is een doophek opgetrokken. In het middenpad hebben eerder stoelen gestaan, die tot het jaar 1945 verhuurd werden.
De Herenbank
Van de oude inrichting is een herenbank bewaard gebleven: de Sprongbank genaamd, vroeger eigendom van de adellijke familie Sprong. In het ruggenschot staat het jaartal 1604. Boven dit jaartal prijkte in die tijd het wapenschild van de familie Sprong maar tijdens de Franse revolutie in 1795 is dit weggehakt. De bank is uitgevoerd in renaissance stijl en zeer waardevol.
Het doopbekken
Het doopbekken onder de preekstoel rust op een zware houder die gedragen wordt door een gegoten hand. Op het bekken staat gegraveerd: “doopbekken van Oosterlittens Kerkvoogden I.S.F. Peyma Bijsitter A. Wiarda Secretaris Henr. Grevenstein predikant Ao 1756”
Borden
Er zijn 6 tekstborden aanwezig; in het koor herinnert een met fraaie Louis XIV ornamenten beschilderd bord aan de herinrichting van de kerk in de jaren 1753-54 en aan de restauratie van 1804.
Grafzerken
In de kerkvloer liggen grafzerken, die na een grondige restauratie van de kerk in de jaren 2003/04 tevoorschijn zijn gekomen. Eén zerk uit 1664 bedekt de stoffelijke resten van vrouw en kinderen van de vermaarde ds. Balthazar Bekker die van 1657 tot 1666 predikant te Easterlittens was. De steen draagt als opschrift:
“Hier ligt het aardig beeld
Van Bekkers brave vrouw
Haar Vader riep ze thuis
Zij leeft daar weer opnieuw
Hier rust het jeugdig leven
O, jammer! Maar wat noot!
Haar man die moest haar geven
Gekweekt in Abrahams schoot.”
Rouwborden
Er hangen nog twee rouwborden in de kerk met het opschrift van de eerste: Nicolaas van Hettinga olde capitein Luitenant over een companije te voet, Obijt den 27e sept.1664. Hij was gehuwd met Margaretha Sjoerds Sprong. Het andere rouwbord is van Idzert Albada van Hettinga, een kleinzoon van de vorige Van Hettinga. Ook hij was Luitenant van een companije voetknechten. Hij overleed 21 februari 1695 pas 32 jaar oud.
Orgel
In het jaar 1625 was er al een kerkorgel in het gebouw aanwezig, maar in 1677 is er een nieuw orgel aangeschaft, waarschijnlijk het tweede orgel in deze kerk. Dit is tot 1867 in functie geweest. Het tegenwoordige orgel is in 1867 voor 3100 gulden door de Leeuwarder orgelbouwer W. Hardorff gebouwd. In 1961 is een restauratie uitgevoerd door de firma Vaas en Brons. Op dit moment is een commissie aangesteld om opnieuw een restauratie voor te bereiden, welke zoals het nu lijkt in 2010 zal worden uitgevoerd.
De toren
Tot het jaar 1854 heeft Oosterlittens een zadeldaktoren gehad. Door bouwvalligheid werd de torengeheel afgebroken; een deel van de oude stenen werd hergebruikt. De buitenkant werd van nieuwe steen opgetrokken. Vanaf het zogenaamde vierkant is toen een spits gebouwd, op die spits is de koperen haan van 1763 weer herplaatst.
De klokken
In de toren hangen 2 klokken, een grote en een kleinere. De kleine is door klokkengieter Willem Wegewart te Deventer in 1756 gegoten. De diameter bedraagt 93 centimeter en de klok weegt 500 kilo. De grote klok is in 1650 gegoten door Hans Falck te Leeuwarden. In de tweede wereldoorlog zijn de klokken door de Duitse bezetter gevorderd, maar gelukkig zijn ze na de bevrijding terug gevonden en herplaatst.
Het uurwerk
De toren had al in 1689 een uurwerk met wijzerplaten; in 1902 is het tegenwoordige uurwerk nieuw aangeschaft geleverd door de fa. G. de Looze uit Leeuwarden. Ds. R.K. de Jong was van 1954 tot 1961 de laatste eigen predikant van Oosterlittens. Op dit moment is ds. J. Hilverda predikant van de streekgemeente Lank Meamert, gevormd door de plaatsen Baard, Winsum en Easterlittens.
Restauratie
Zoals gezegd is de kerk gerestaureerd: in 1994 heeft de buitenkant een grondige opknapbeurt ondergaan wat wel nodig was. Toen in het jaar 2000 de kerkvloer opgeknapt zou worden bleek dat deze zo slecht was dat aan restauratie werd gedacht. Een bestaand plan van torenrestauratie werd opnieuw op de rails gezet en in 2003 gerealiseerd. Door meevallende resultaten is deze commissie doortastend opgetreden door ook plannen te ontwikkelen voor restauratie van de binnenkant van het kerkgebouw. Het resultaat mag er wezen, Easterlittens kan nu zijn diensten houden in een prachtig gerestaureerd kerkgebouw dat authenticiteit niets verloren heeft. Tegenwoordig is een culturele commissie actief voor het organiseren van culturele evenementen en het kerkbestuur streeft er naar om het gebouw voor meerdere doeleinden beschikbaar te stellen.
8 ik